Afife Jale, Tiyatro Varsa Ben Varım!

Tiyatroya adanmış bir ömrün, tutkunun öyküsüdür Afife Jale’nin ömrü. Onun için ‘Türk tiyatrosunun fedaisi’ denir. Vefatının üzerinden 82 yıl geçti. Onun yaşantısını hatırlamak, bugün sahip olduğumuz kıymetlere daha sıkı bağlanmamız için bir vesile tahminen de.

1902 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na doğar, genç kızlık periyodunda Birinci Dünya Savaşı sürmektedir. Ülkede Ulusal Mücadale devam ederken Afife’nin uğraşı de Müslüman Türk bayanı olarak tiyatro sahnesinde var olmakla ilgilidir. O yıllar şimdiki üzere değil. Gerçi oraya dönmeye çabalayanlar az değil ya neyse. Müslüman bayanların seyirci olarak erkeklerle birlikte tiyatroda yan yana oturmaları ne mümkün, olsa olsa bayanlara ayrılmış bölmelerden oyun seyredebilirler. Ha bir de ‘sadece kadınlara’ oynanan oyunlar var ki onlarda oyuncu olmalarında yahut o oyunları seyretmelerinde behis yok. Bu periyotta sahneye çıkabilen bayan oyuncular gayrimüslim bayanlar. Ne utançtır ki bir birden fazla ‘pavyon vesikası’ ile sahneye çıkabiliyorlar. Bugün çok doğal kabulümüzde olan bayanın özgürleştiği her alan için canı yanan, hayatı heba olan çok kahramanımız var.

Darülbedayi 1914 yılında Osmanlı’nın birinci konservatuvarı olarak açılıp, sonra eğitim kurumu olmaktan vazgeçilerek tiyatro topluluğu kabul edilen ve Türk tiyatrosuna taraf veren büyük isimlerle yoluna hala devam etmekte olan, şimdiki bildiğimiz ismiyle İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kent Tiyatroları’nın ta kendisi. İşte bu kurum Afife ile birlikte beş Türk bayanı takımına dahil eder. Yıl 1918. Fakat kaideleri vardır; eğitim alacaklar, herkese açık oyunlarda sahneye çıkamayacaklar, sadece bayan seyircilere oynanan oyunlarda yer alabileceklerdir. Bu ortada Tükçe’nin sahnede daha düzgün konuşulması Meşrutiyetten bu yana oluşturulmak istenen Türk tiyatrosu için çok değerli meselelerden biri. Sahneye yıllardır emek veren bayan oyuncular gayrimüslüm olduğundan konuşulan Türkçe aksağanlı. Erkeklerin bayan rollerini oynamaları da eski tiyatro geleneğinden miras. İşte bu türlü baskıların ortasında Afife oyuncu olmak istiyor. Sahnede ışıldamak. Ve bir gün çok değerli o altın fırsat çıkıyor karşısına; teklif, sahneye aşikâr kurallar altında çıkabilceği baskısı nedeniyle terk ettiği Darülbedayi’den geliyor. ‘Yamalar’ isimli oyunun bayan oyuncu Eliza Binemeciyan’nın ülkeden ayrılmasından sonra boşa çıkan ‘Emel’ rolü Afife’ye teklif ediliyor. Şimdi Cumhuriyet ilan edilmemiş 1920 lerdeyiz. Kadıköy Apollon Tiyatrosu’nda sahneye birinci kere ‘Müslüman Türk kadın’ olarak Afife, Jale takma ismiyle çıkıyor. Bizim kahramanımız olmaya da işte o andan itibaren başlıyor. Öncü, savaşçı olmak istemiş miydi sanki Afife diye düşünürüm daima. Gencecik bir bayan, sanatçı üstelik, nasıl dayanacaktı ki bu kadar baskıya, hırpalanmaya? Gerçi bugün de sistemin azıcık dışında kalmak isteyen sanatkarlara yapılanlar farklı mı? Yeniden karakollar, yasaklamalar, görünmeyen ambargolarla terbiye edilmeye çalışmalar… ‘İnadına sanat, inadına tiyatro’ diyenler var olsunlar hayatımızda.

Gelelim Apollon Tiyatrosu’na, neresi olduğunu öğreninince vay be diyebilirsiniz. 1932 yılında ismi değişerek Kadıköy Hale Sineması olmuş ve 60’larda yıkılarak yerine yapılan sinema binası sıkı durun; Kadıköy Rexx. 2020’nin Mart ayına kadar gösterimlere devam eden canım sinema Rexx. İşte Türk tiyatrosu için çok değerli anların yaşandığı terihi yerin önünden kim bilir kaç sefer habersizce geçtiniz. Bir de orada şimdilerde cenazsi üzere meçhule giden Afife Jale büstü vardı. Onun kıssası de manidardır. Anısına birinci sahne aldığı Apollon Tiyatrosu’nun olduğu yere konulan büst uzunca mühletler Kadıköy’ün ortasında terk edilmiş, unutulmuş olarak hakarete uğradı. Evet Afife, kırağı, çiğ manasına gelen Jale isminin gerisine saklanarak çıkabildiği o sahnenin bahçesinde uzunca bir mühlet, sessizce yerde yattı. Bu utancımızı Boğos Çalgıcıoğlu, ferdî eforlarıyla, Kadıköy Belediyesi aracılığıyla paka çekti. Afife Jale’nin kayıp mezarını da bulan tiyatro işçisi Boğos Bey’den ve uğraşlarından ilerleyen satırlarda bahseceğim.

Afife Jale kaçak göçek, kovalamacalar içinde 1 yıla yakın çeşitli oyunlarda sahneye çıktı fakat yakalanması ve karakolda berbat muamele görmesi kaçınılmazdı. 1921’de İçişleri Bakanlığı 204 sayılı bildirisiyle ‘Müslüman bayanların sahneye çıkartılamaması’ ile ilgili yazıyı tam adresine ‘Darülbedayi’ye gönderdi. 8 Mart üzere manalı bir günde Afife Jale Darülbedayi’den kovulmak zorunda kaldı. Bugün yasaklanan şenlikler, konserler ve Valilik kararaları, bayanlara uygulanan baskılar mı geldi yoksa aklınıza? Evet maalesef Batı Cephesinde değişen bir şey yok. Kimi insanları yasaklarla, tehditlerle durduramazsınız. Alın size Afife. Babasının da ardını dönmesiyle yeterlice yalnızlaştırılan bu bayan çeşitli tiyatro kumpanyalarıyla birlikte Anadolu’yu dolaştı. Sahneye çıktı, yasaklandı, yeniden bir yolunu buldu. Fakat pes etmemek sıhhatinde önemli sıkıntılar açtı şüphesiz ve hayatına mal olacak ilaç tedavilerine başlandı. Tiyatro bilhassa de oyunculuk vazgeçebileceği bir yer değildi. Burhaneddin Kumpanyası, Yeni Tyatro, Ulusal Sahne ile çok sayıda oyunda rol aldı, turneler yaptı.

Cumhuriyet’in ilanı sonrası ‘Müslüman kadınlar’ tiyatro sahnelerinde yasaklı olmaktan çıktı. 100. Yılına geldiğimiz Cumhuriyet’imizde kıyafeti açık bulunduğu, afişi ‘gayri ahlaki’ kabul edildiği, söyledkleri ‘belirlenmiş sınırları’ aştığı ve daha bir sürü akıl oynatıcı sebeplerle yasaklanan sanatkarların hepsinin göbek isimleri ‘Afife’ bence.

Bunca dertli süreçlerin içinde paramparça edilen Afife migren üzere illet bir baş ağrısı çeker. Bu işi kolay yoldan çözmek için, bugün kırmızı reçete ile satışı yapılan kıymetli bir narkotik ilaç başlanır Afife’ye. En tehlikeli yanı bu ilacın eşik atlayıp bağımlılık yapmasıdır ki maalesef kısa müddette Afife eşiği aşacaktır. Başlangıçta tüm bağımlılar üzere gündelik hayatını devam ettirebilir. Aşık olur ve bugün keyifle dinlediğimiz çok ünlü besteleri olan müzisyen Selahattin Pınar ile evlenir. Nereden Sevdim O Zalim Bayanı, Anladım Sevmeyeceksin Beni Sen Nazlı Çiçek, Bir Bahar Akşamı Rastladım Size… Ne şahane bestelerdir. Aşk bile güzelleştiremez Afife’yi, bağımlılık çok zordur. Artık tiyatroya da dönemez. Evliliği bozulur, boşanırlar. Bir kaç defa Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’nde yatar. 24 Temmuz 1941 tarihinde öldüğünde cenazesinde bir kaç kişi vardır ve kimsesizler mezarlığına gömülür.

Tiyatro tarihçisi araştırmacısı, oyuncu, direktör Boğos Çalgıcıoğlu Güllü Agop ve Ahmet Fehim’in kayıp mezarlarını bulmuştur. Afife Jale’nin kayıp mezarının izini de sürmeye devam ettiği bu süreçte karşısına çıkan cenaze fotoğrafı ona dedektiflik için büyük bir gereç sunar. Cenaze merasimine ilişkin tek bir kareden yola çıkarak mezarlıktaki heybetli taşların kimsesizler ve cellatların gömüldüğü mezarlarda olduğunu bulur. Mezarlığın hangi bölgede olabileceği konusunda mimarlar, harita mühendisleri devreye girer, fakat hasta mahremiyeti hasebiyle hastaneden kâfi bilgi alamazlar. Eski mezarların üstü toprakla örtülerek yeni naaşların gömülmüş olması, fotoğrafta görülen yüksek taşların artık görünemez hal alması, büyüyen ağaçlar, yükselen gökdelenler… Tek bir ip ucu olan fotoğrafı uzayda bir noktaya çevirir. Afife’nin gömülü olması ihtimali yüksek olan Kazlıçeşme Mezarlığı’ndaki alanda onun mevt yılının yaşıyla uyumlu bir ağaç bulunur. Ağacın kök saldığı alan parmaklıklarla çevrili ve mezarda yatan kişinin ismi da kayıtlarda yoktur. Muhtemelen buranın Afife Jale’nin mezarı olduğu düşünülmektedir. Afife’ye yaşarken gösterilmeyen hürmet ve prestijin geri verilebilmesi ismine İBB’den dayanak istediğini bu mevzuda Haldun Dormen’in de çok takviye olduğu bilgisini paylaşmak boynumun borcudur.

Haldun Dormen diyince bir konuşup bin susmak lazım. 95 yaşındaki çalışkanlığı ile başımızın tacı hocamızın tiyatroya olan katkılarını tek tek saymadan ve asıl mevzudan uzaklaşmadan 1997 yılında Yapı Kredi Bankası ismine Afife Tiyatro Ödülleri’ni başlattığını söylemek istiyorum. Bu senen 25. Yaşına gelen, Türk tiyatrosu için mükafatların en pahalısı kabul edilen Afife Tiyatro Mükafatları ‘Türk tiyatrosunun fedaisi’ ismine verilmeye devam ediyor. Yıllar içinde kıymetlendirme kriterlerini, ödül sayılarını düzenleyen, titiz yönetmelikleriyle en hakikat ve tarafsız aday seçimlerini yapmayı kendine şiar edinmiş olan tiiyatro mükafatları heyeti, çeşitli tiyatro temsiliyetlerini gözeten 33 kıymetli üyeden oluşuyor. 12 ana kısımda ve özel ödülleriyle 15 başlıkta ödül veren Afife Tiyatro Mükafatları özel bir kurumun kesintisiz dayanağıyla 25 yıldır devam ediyor. Size bu çok özel yapının nasıl bir tiyatro fabrikası ve personelleri üzere çalıştığını öteki bir yazımda anlatma kelamı vererek ‘tiyatro varsa ben varım’ diyen Afife Jale’ye tekrar dönmek istiyorum.

Tiyatro oyunlarıyla, ismine yapılmış belgesellerle, sinemalar ya da hakkında yazılmış romanlarla yaşatılan Afife Jale sahiden bir fedaidir. Tutkusu olan tiyatroyu istediği üzere, istediği kadar yapamamıştır. Lakin binlerce Türk bayanın, 100. Yaşındaki Cumhuriyetimizde sahnelerde özgürce tiyatro yapmasını sağlamış en büyük sembol ismidir. Bugün sahip olduklarımızın dün nasıl kazanıldığını hatırlamak umarım hepimize yeterli gelmiştir. Çok yaşa Afife.