Barbarlara Övgü
“Köylülerin tarihi kentliler tarafından yazılır.
Göçebelerin tarihini yerleşik olanlar muharrir.
Avcı-toplayıcıların tarihini yerleşikler,
devletsiz insanların tarihini saray kâtipleri muharrir.
Ve hepsini “Barbarların Tarihi” formunda arşivlerde bulursunuz.”
Anonim
Bilindiği üzere, Homo sapiens yani çağdaş insan tipi, yaklaşık üç yüz bin yıl evvel Afrika’da ortaya çıkmıştır. Daha sonra, yaklaşık altmış bin yıl evvel Afrika’dan ayrılarak dünyanın başka bölgelerine yayılmıştır.
Bu süreçte insanı evcilleştiren ve öteki canlılara karşı mukayeseli bir üstünlük kazandıran en değerli faktörün, ateşi kullanmayı başarmış olması olduğu düşünülmektedir. Primat kuzenlerimize göre bedenimize oranla daha büyük bir beyne sahip olmamızın nedeni de ateşin beslenme alışkanlıklarımızda meydana getirdiği değişikliklere bağlanmaktadır. Bu sayede, dünyanın en başarılı istilacısı olan insan, ateşi evcilleştirerek en az yarım milyon yıl süren evrim sürecinde başka canlı çeşitlerine karşı mutlak bir üstünlük sağlamıştır.
(Fotoğraf: Dr.Altar Kaplan)
Tipik bir örnek olarak, Afrika’da yapılan mağara hafriyatlarının bir kısmında, en alt katmanda hiçbir karbon tortusu izine rastlanmazken burada büyük yırtıcıların eksiksiz iskeletleri ve üzerinde diş izleri olan, içlerinde insanın evrim sürecindeki ataları diyebileceğimiz Homini kümesine ilişkin canlıların olduğu çeşitli hayvanların kemik kırıntıları bulunur. Bunun üstündeki katmana geçildiğindeyse ateşin kullanıldığına delalet eden karbon tortuları görülür. Ama bu katmanda insanın birinci atası sayılabilecek birebir vakitte ateşi birinci defa kullanan eksiksiz Homo erectus iskeletleriyle çeşitli göğüslü, sürüngen, kuş ve kimi yırtıcı hayvanlara ilişkin dişlenmiş kemik kalıntıları bulunur, anlaşılan av ve avcı yer değiştirmiştir. Mağara sahipliğindeki bu değişim, ateşin onu kullanmayı öğrenen cinse nasıl bir imkân sağladığını göstermeye kafidir. Yerleşik hayata geçmenin yani ocak ve meskenlerin ön şartı ateş olmuştur. Bu nedenle insan, kimi bitki, ağaç ve mantarlar üzere ateşe ahenk sağlayan bir canlı çeşidi yani pirofitiz olarak tanımlanır.
Özellikle devletlerin birinci evrelerinde ziraî yapıların kurulmasında ateşin değerli bir rolü olduğunu söyleyebiliriz. Ateşin ziraî üretimin ve besin hazırlığının bir kesimi olarak kullanımı, insan topluluklarının yerleşik yaşama geçmeleri ve sonrasında devlet yapılarını oluşturmalarında kıymetli bir tesire sahip olmuştur. Mezopotamya, Mısır, Hindistan ve Çin üzere uygarlıkların, buğday, arpa, ak darı, pirinç üzere temel tahılları işlemek ve pişirmek emeliyle ateşi kullanmaları, ziraî üretimin gelişimine ve böylelikle yerleşik ömrün kurulmasına yer hazırlamıştır. Yeni Dünya’nın keşfiyle mısırın da bunlardan biri olduğu günümüzde üzerinde mutabakata varılan bir olgudur. Ayrıyeten, ateşin tahıl sürece süreçlerine ek olarak et ve başka besinlerin pişirilmesi ve korunması için kullanılması da ziraî faaliyetlerin ve besin kaynaklarının idaresini kolaylaştırmıştır.
Ateşin harından neşet eden devlet aygıtı, üretmeyen bireyleri yani memurları, askerleri, ruhbanları ve aristokratları besleyebilmek için el konulabilir bir zirai-hayvansal eser artığına gereksinim duyuyordu. Devletin yalnızca küçük bir alanda büyük bir nüfusu barındırabilecek varlıklı topraklara sahip olması değil birebir vakitte halkının da vergilendirilebilir bir eser üretme kabiliyetine de sahip olması ve bunun yanı sıra otoriteye boyun eğmeleri gerekliydi. Bu otoriteye boyun eğme sorununa en son döneceğiz. Şimdilik isterseniz birinci devletlerin ortaya çıktıkları coğrafyalara bir bakalım.
Bunlar sırasıyla Mezopotamya’da bereketli hilal olarak tanımlanan Dicle ve Fırat ırmakları, Mısır’da Nil, Hindistan’da İndus Irmağı ve Çin’de Sarı Irmak alüvyonlu topraklarıydı. Kolay işlenen ve bereketli bu topraklarda tarım, inançlı ve felaketle sonuçlanmayan, iddia edilebilir taşkınların müsaade vermesi durumunda sellerin çekildiği alanlarda yapılabilmekteydi. Bu sayede beşerler toprağı çapalamak üzere çok fazla emek harcamadan eserlerini üretebiliyorlardı. Benim de bu yazıyı kaleme alırken faydalandığım James C. Scott’un, “Tahıla Karşı: Birinci Devletlerin Derin Tarihi” isimli yapıtında yazdığı halde tarihi süreçte bu bölgelerde tarımın ve zirai üretimin gelişimi, nüfus artışıyla birlikte zenginlik birikimi karmaşık toplumsal yapıların -devlet aygıtlarının- oluşumunu ve sürdürülebilirliğini desteklemiştir.
Uygarlık anlatısında başın üstündeki damın ve sabit bir ikametin yeri neredeyse kutsaldır. Kutsal olmayanın karşısında ateş gerek uhrevi gerekse dünyevi manada cezalandırıcı bir öge olarak yer alır; ilhakların, isyanların ateşle özdeşleşmesi ya da cehennemin ateşle tasvir edilmesi daima bu nedenledir… Bu hikayede tarım toplumlarının yani yerleşik hayata geçenlerin avcı-toplayıcılardan, yerleşiklerin tanımladığı halde barbarlardan (Bu söz Fransızca “barbare” “yabancı, vahşi” sözcüğünden ve Fransızca olan bu sözcük Latince tıpkı manaya gelen “barbarus” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunancada anlaşılmaz bir lisan konuşan kimse”, “bárbaros” olarak kullanılmaktadır.) üstün olduğu, onların yırtıcı, yabani, ilkel, kanunsuz ve şiddet dolu dünyasının istisna olduğu vurgulanır.
Genel öğretide tarıma geçmeyi reddeden bu barbarlar, bunu cehaletlerinden yapmışlardır; halbuki sahiden o denli mi, balıklar hiç sudan bahseder mi? Anlatıda barbar olarak tanımlanan bu beşerler otorite figürü olan hükümdarı, beleşçi memuru ya da efsunlu bir din görevlisini başlarında görmek istememiş olan özgür beşerler olabilirler mi? Onlara nazaran yerleşik hayata geçmemek bir özgürleşme gayreti olabilir mi? Savaşlarda ölme riskinden, angarya işlerden, vergiden, salgın hastalıklardan kurtulmak için özgürlüğü ve fizikî hareketliliği baskıcı bir serfliğe tercih etmiş olamazlar mı? Tüm bu ve gibisi soruları bir ortada ele alırsak, asıl sıkıntı ateşi kullanıp kullanamama yetisinde yatıyordu. Zira öteki canlılarla ortalarında fark yaratan temel konu buydu. Sonuç olarak, barbarlar da birçok yeteneklerinin yanı sıra ateşi kullanmayı bilmekteydiler. Bu durumda, neden yerleşik yaşama geçmelilerdi ki?
Yetenek demişken şunu da belirtmek lazım; yazı üzere ekim biçim işleri de yerleşik hayatın ortaya çıkmasıyla öğrenilmedi. Birinci yazı devletin vergi ihtiyaçları için kullanılmıştı. Nasıl sabanla toprağın sürülmesi daima angaryayla ilişkilendirildiği için uzun mühlet direnişle karşılaşmışsa yazı da her yerde devletlerle ve vergilerle ilişkilendirildiği için dirençle karşılanmıştı. Bu nedenle ikisinin benimsenmesi de uzun yıllar aldı. Bu bağlamda Osmanlı da matbaanın yaygınlaşmasının gecikmesine kadar götürebilirsiniz bu örneği…
Düşününce, yerleşik hayata geçmeyen barbarlara nazaran büsbütün ağır emek isteyen çiftçilik ve hayvancılığa hayatlarını bağlayarak kendilerini riske sokmaları için makul bir sebep yoktu. En kolay tabiriyle, yalnızca tek bir besin kaynağına odaklanmaktan kaçınmayı tercih etmiş olabilirlerdi. Güvenliğin ve görece refahın ne derece olduğunu belirlemek sıkıntı olsa da, yemek ve barınmak için gereken kamışlarla sazlıklar, çok çeşitli ölçüde yenilebilir bitki ve meyve ile av hayvanları muazzam formda besleyici ögeler olarak yerleşik hayata geçenlerden daha fazla protein ve besin kaynağı sağlıyordu muhtemelen onlara. Bununla birlikte, yerleşik hayata geçenlerin daha az çeşit eser tüketebildiği ve bu hususta devlet aygıtı nedeniyle kimi sınırlamalarla karşılaştıkları bir gerçekti. Çabucak buna bir deliliniz var mı diye soracak olanlara tarihçi ve arkeologların söylerken çok hoşlandıkları bir kelamı hatırlatmakla yetineyim: “kanıtın yokluğu yokluğa ispat değildir.” Doğrusu akıl yürütmeden delile ulaşmak da birden fazla vakit mümkün olmaz.
Kaldı ki barbarlar isterlerse ağır ormanlar, yerler, deltalar, turbalıklar, fundalık bozkırlar, çöller, çalılıklar, ıssız yerler, dağlar zirveler hatta denizin kendisini bile kendilerine yurt edinebilirlerdi. Bir tehlike zuhur edince ya da kaynaklar tükenmeye yüz tutunca diledikleri vakit yer değiştirebilirlerdi. Gerçekten barbarların güç durumda yağmalayabilecekleri eser ve canlı depoları, yerleşikler tarafından her daim hazır bulunduruluyordu. Bu durumda karınlarını doyurma tasasının altında ezilme ihtimalleri epey düşüktü.
Diğer taraftan evcilleştirilen hayvan ve bitkilerin yerleşiklerin varlığı olmadan yaşamayacakları ne kadar doğruysa, yerleşiklerin de onlara muhtaç olduğu gerçeği ortadadır. Hayvanların rahatı için damlar; tahıllar, sebzeler, meyveler için bahçeler inşa eden; onları sulayan, besleyen, çapalayan, hava olaylarından koruma eden; yırtıcı hayvanlardan, haşereden onları koruyan yerleşiklerin kendilerini onlara adamaları sayesinde hayvan ve nebatat tatlı hayatlarını sürdürebilmektedirler. Kim kimin buyruğunda olduğu sorusu pek net değildir. Kesin tasarruf gücü yerleşikler de olsa da bunun için harcanan emek vakit ömür için epeyce maliyetlidir de. Ez cümle yerleşik hayata geçenler bu tercihleriyle isterlerse tabiatta serbestçe bulabilecekleri bir dolu bitki ve hayvanı bir avuç tahıl ve evcil hayvanla takas etmişlerdir. Bu durum o denli bir dramatik noktaya evirilmiştir ki vakitle evcilleşen insan, tüm hayatını bir fabrikanın rastgele bir bandında vida sıkarak ya da bir masa başında ömrünü tüketerek harcamak zorunda kalmıştır. Bu, bir gelişmeden fazla, tabiata ve hayata ilişkin sahip oldukları bilgiyi kaybettikleri manasına gelmektedir. Yaşadığınız apartman dairlerini, beslenme alışkanlıklarınızı, ailevi münasebetlerinizi ve işinizi hayal edin…
Tarihsel sürece geri dönersek, primitif dünyada çeperlerde yani devletin dışında kalan beşerler zihinsel melekelerinin yetersizliği nedeniyle değil devletin dayattığı tahakkümcü yapıdan kaçınacak kadar zeki olduklarından bu yaşama ahenk sağlamamışlar ve hala korudukları direnme yetenekleriyle orta çağın sonlarına kadar bu yapıdan kaçınabilmişlerdir. Bu noktada, devlet düzeneğinin her durumda özgürlüğün değil, zorunluluğun alanı olduğunu fark etmiş olmaları kıymetlidir.
Doğrusu son dört yüzyıllık periyoda dek dünyanın üçte biri hala avcı-toplayıcılardan, bugün tanımlandığı formda barbarlardan oluşmaktaydı. 16. yüzyıla kadar, dünya nüfusunun büyük bir çoğunluğu devletsiz topluluklardan oluşuyordu diyebiliriz. Devletler çoğunlukla tarıma uygun olan yerkürenin küçük bir kısmına sıkışmış durumdaydılar. Devletin başladığı hudut vergi ve tahılın başladığı yerdi; özünde hegemonyanın başladığı yer… İnsanların büyük çoğunluğu, devletin alamet-i farikası olan vergi memuruyla şimdi hiç tanışmamıştı. Devletin faal bir halde vergilendiremediği, yönetemediği çok sayıda avcı-toplayıcılar, balıkçılar, göçebe tarım ve hayvancılık yapanlar hala insan nüfusunun büyük bir kısmını oluşturmaktaydılar. Orta çağın hudut bölgesi hala, devletlerin uzağında kalmak isteyenleri çağıracak kadar uçsuz bucaksızdı. Devletin kafesine, askeri teknolojinin ilerlemesiyle orta çağdan sonra mecburen girdiler.
Ne var ki barbarların soylarından gelenler süreç içinde sayıca azalmış, tecrit edilmiş, fakirleşmiş hale geldiler. Kızılderililer, Güney Afrika yerlileri bu yaşanan sürecin en yakın örnekleridir. Orta sıra hayatta kalanlar yerleşiklerin dikkatini çekmeyi başarsalar, yerleşiklerin içlerinden, cetlerinin zalimliğiyle hayıflananlar olsa da müreffeh hayatlarından ya da varlıklarından onlar lehine vazgeçmeyi düşünenler olmadı. Tarihin kurbanlarını kimse umursamaz. Bilmem bu durum tahminen size de yaşadığınız coğrafyada da emsal örnekleri hatırlatıyor olabilir…
Maalesef barbarların değil yerleşiklerin, daha açık bir tabirle devlete biat edenlerin tarihi yazıldığı için bunun farkında değiliz zira etrafta tarihi yazabilecek onlardan öteki kimse yoktur.
Walter Benjamin tarihi anlatıların ve izahların çoklukla zafer kazananların perspektifinden aktarıldığını ve bu nedenle galiple duygudaşlık kurma eğilimi olduğunu tabir eder. Hükmedenler, evvelki zafer kazananların mirasını devralarak kendilerini tarihi süreçte seleflerinin yerlerine koyma eforu içindedirler. Bunun sonucunda da ekseriyetle “resmi” tarih yazımının, hükmedenlerin bakış açısıyla uyumlu olduğu görülür. Bu durumda, hükmedenlerin tarih yazımında hâkimiyetlerini ve meşruiyetlerini pekiştirmeye yönelik bir hedef taşıdığı söylenebilir. Galiple duygudaşlık, hükmedenlerin kıssalarını haklı çıkarma ve legalleştirme emelini güder. Bu da tarihi anlatıların ve izahların neden çoklukla hükmedenlerin bakış açısını yansıttığını açıklamaya yardımcı olur.
Bu açıdan bakıldığında; gücü merkezde toplayan bir hanedanın muvaffakiyetleri daha çok askeri zaferleri bir uygarlık göstergesi olabilir mi? Kendi kendini kayda geçiren ve her durumda kendini methetmek, uygarlık ateşini yakmak manasına gelir mi? Ne yazık ki, yalnızca yazılı kayıtlar ve bas rölyefleri ispat göstermekle bu sorulara müspet yanıt verebilirsiniz, aksi mümkün değil…
Örneğin ezberlenip tekrar tekrar anlatılarak vakte uyarlanan destanlar bu hususta hoş bir örnektir. Bu metinler barbarlar tarafından değil yerleşikler tarafından yazıya geçirilerek kelamlı anlatımdan fazla onları okuyabilen küçük bir seçkin sınıfın inisiyatifine terk edilmesinin neresi daha insani, demokratik bir kültür biçimi oluşturmuş olabilir? Barbarlar yerleşik hayata geçip kent yaşantısıyla canlarından bezmedikleri için kıssa yazmakla uğraşmamışlar, yaşamaya bakmış olamazlar mı? İşin özü devletin hudutları dışındakiler yabanî olmadıkları üzere yerleşik olmak uygar olan manasına gelmez, devlet aygıtına tabi olmak gelişimin bir göstergesi değildir…
Gelişme demişken bir parantez açayım; sıhhat sistemi o kadar gelişmesine karşın günümüzde hastaneye gelen olayların üçte ikisinden fazlasının iyatrojenik yani evvelki tıbbi müdahalelerin ve tedavilerin sonucunda hastalandıkları görülüyor. Evet, haklısınız pandemi var bir de…
Bu tarihsiz insanların, üsten bir bakışla tanımlandığı halde barbarların büyük bir çoğunluğu, gerilerinde hiç delil bırakmadan bu dünyadan göçüp gitseler de, cihanda karanlık hususun kapladığı alan üzere muazzam boyutlara varan bir boşluk bıraktılar. Lakin ne olursa olsun, yalnızca onların cahilliğiyle açıklanabilecek bir sürecin yaşanmadığı kuvvetle mümkün.
Gelgelelim otoriteye boyun eğme sorununa; barbarların tersine yerleşikler, ektikleri eserlerin hasadını yapmak için ellerinden gelen her şeyi yapsalar da tabiat olaylarının tesirine bağımlıydılar. En çok da gökten gelecek yağmura; yağarsa yazgı yağmazsa keder… Barbarlar ise kendi hayatlarını kendilerinin şekillendirebileceğine inanırlardı, göksel beklentileri anlıktı. “Kader” sözü muhtemelen lügatlarında yoktu.
Nihayet artık en kıymetli sorumuzu sormamızın vakti geldi; Muktedirler “kader” diye bir söz uydurarak, insanları devlet denen gayya kuyusunun içinde yaşamaya ikna etmiş olabilirler mi?
Sizi bilmem lakin vaktinde bu soruya barbarların nasıl yanıt verdiklerini öğrenmek istiyorsanız Londra’daki British Museum’da sergilenen 1297 numaralı kil tabletin tahlilini okumanızı öneririm.
Ne memnun layıkıyla yaşayan barbarlara…
Yazan:Dr.Altar Kaplan